TRẢ THÙ HAY BIẾN ĐỔI ?

—🌺🌺💦—

Một người theo đạo có thể siết chặt nắm đấm của mình trong nỗi tuyệt vọng vì sự bất công và mù quáng rành rành của Thượng Đế. Hay như chuyện kể lại rằng ngay cả Đấng Giê-su cũng cảm thấy bị bỏ rơi trước thập giá. Một kẻ bất khả tri hay vô thần có thể đổ lỗi cho số phận, hoặc hành thiền một cách cay đắng trước sự tàn nhẫn của vận mệnh. Một kẻ khác có thể tự xé xác mình, tìm kiếm những khiếm khuyết trong tính cách bên dưới những đau khổ và suy đồi của bản thân. Đây là toàn bộ những biến thể của cùng một chủ đề. Tên của đối tượng tuy thay đổi, nhưng tính tâm lý cơ bản vẫn giữ nguyên. Vì sao? Vì sao lại có quá nhiều sự đau khổ và tàn độc như thế?

Có lẽ đó thực sự là do những việc làm của Thượng Đế – hoặc là do lỗi của định mệnh đui mù, vô nghĩa, nếu bạn cứ suy nghĩ theo hướng ấy. Và có vẻ như ta có mọi lý do để suy nghĩ như thế. Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu bạn làm vậy? Những kẻ giết người hàng loạt tin rằng những người gây ra đau khổ cho sự tồn tại của mình là bằng chứng biện minh cho sự trừng phạt và báo thù, như những đứa trẻ sát nhân trong vụ thảm sát Columbine đã nói rõ:

Ta thà chết sớm còn hơn là phản bội lại những suy nghĩ của mình. Trước khi rời khỏi nơi vô dụng này, ta sẽ giết hết những kẻ mà ta cho rằng không xứng đáng với bất kỳ điều gì, đặc biệt là cuộc sống này. Nếu các người từng làm ta điên tiết, các người sẽ phải chết nếu để ta bắt gặp. Các người có thể chọc điên người khác và cuối cùng mọi thứ sẽ qua đi, nhưng với ta thì không. Ta sẽ không quên những kẻ đối xử tệ với ta.

Một trong những tên sát nhân thù hằn nhất của thế kỷ XX, Carl Panzram tồi tệ, đã bị hãm hiếp, hành hung và bạc đãi tại trại giáo dưỡng ở bang Minneso, nơi gã có trách nhiệm phải “phục hồi” nhân cách do phạm tội ở tuổi vị thành niên. Gã ta trỗi dậy, méo mó nhân cách đến vô chừng, rồi trở thành kẻ trộm, đốt nhà, cưỡng hiếp và giết người hàng loạt. Gã nhắm đến sự phá hoại có chủ đích và không ngừng nghỉ, thậm chí còn theo dõi giá trị của những tài sản mà thiêu rụi bằng đồng đô-la. Gã bắt đầu căm ghét những ai đã từng làm tổn thương mình. Sự oán giận của gã lớn dần cho đến khi lòng hận thù trong gã bao trùm lên toàn bộ nhân loại, nhưng không chỉ dừng lại ở đó. Sự hủy diệt của gã nhằm vào một số lối hành xử cơ bản ở chính Thượng Đế. Không có cách nào khác để diễn đạt điều đó. Panzram hãm hiếp, giết người và đốt phá để thể hiện nỗi phẫn uất của gã đối với Hữu thể. Gã ta hành động như thể “Ai đó” phải chịu trách nhiệm. Điều tương tự cũng diễn ra trong câu chuyện về Cain và Abel. Lễ vật mà Cain dâng lên cho Thượng Đế đã bị Ngài từ chối. Cain sống trong đau khổ. Anh kêu gào Thượng Đế và thách thức Hữu thể mà Người đã tạo ra. Ngài khước từ lời cầu xin của Cain. Ngài nói với Cain rằng rắc rối là do hắn tự gây ra. Trong cơn thịnh nộ của mình, Cain đã giết chết Abel, người được Thượng Đế yêu mến (và, thật sự Abel chính là thần tượng của Cain). Tất nhiên, Cain đã ghen ty với người em trai thành công của mình. Hắn đã hủy diệt Abel cốt để chọc tức Thượng Đế. Đây là phiên bản hiện thực nhất cho những gì sẽ xảy ra khi con người trả thù với sự cực đoan cùng cực.

Phản ứng của Panzram (và điều này mới thật khủng khiếp) hoàn toàn có thể hiểu được. Chi tiết của cuốn tự truyện mà gã viết cho thấy gã là đại diện cho những con người mạnh mẽ và nhất quán một cách logic mà Tolstoy đã mô tả. Gã là một diễn viên quyền năng, trước sau như một và không biết sợ hãi. Gã có lòng can đảm trước những phán quyết. Làm thế nào một người như gã lại được mong đợi người khác tha thứ và lãng quên, dựa trên những gì đã xảy ra với gã. Khi những điều khủng khiếp thực sự cứ xảy đến với mọi người. Không ngạc nhiên nếu họ hành động để trả thù. Trong những tình cảnh ấy, trả thù dường như là một nhu cầu đạo đức. Làm sao để phân biệt nó với quyền đòi hỏi công lý? Sau khi trải qua sự tàn ác khủng khiếp, chẳng phải sự tha thứ chỉ là hèn nhát và thiếu ý chí thôi sao? Những câu hỏi như thế cứ dằn vặt tôi. Nhưng con người trỗi dậy từ quá khứ kinh hoàng để làm việc thiện chứ không phải việc ác, mặc dù dường như phải là siêu nhân mới đạt được điều đó.

Tôi từng gặp những người cố gắng xoay xở làm điều đó. Tôi biết một người đàn ông, một nghệ sĩ vĩ đại, xuất thân từ một “ngôi trường” giống như Panzram mô tả – anh bị ném vào đó khi chỉ mới là một đứa trẻ năm tuổi vô tội, tươi sáng sau một quãng thời gian dài nằm bệnh viện, nơi anh đã phải chịu bệnh sởi, quai bị và thủy đậu cùng lúc. Do không có khả năng hòa nhập với văn hóa trường lớp, bị cô lập khỏi gia đình, bị ngược đãi, bị bỏ đói hoặc tra tấn một cách cố ý, anh đã trỗi dậy như một kẻ phẫn nộ với tâm hồn vụn vỡ. Anh tự làm bản thân tổn thương nặng nề bằng ma túy, rượu chè và các hình thức tự hủy hoại khác. Anh căm ghét tất cả mọi người – bao gồm cả Thượng Đế, chính bản thân mình và cả số phận mờ mịt. Nhưng anh đã chấm dứt tất cả những điều đó. Anh ngưng uống rượu. Anh ngưng thù hận (mặc dù nó lại thỉnh thoảng xuất hiện vài khoảnh khắc). Anh đã làm sống lại văn hóa nghệ thuật từ truyền thống Bản địa của mình, cũng như đào tạo những người trẻ nối bước chân anh. Anh đã làm ra một cột gỗ vật tổ cao độ 15 mét để tưởng nhớ các sự kiện đã xảy ra trong đời mình, cùng một chiếc xuồng dài 12 mét từ thanh gỗ nguyên khối, mà hiện nay rất hiếm được sản xuất. Anh kéo gia đình mình đến với nhau, tổ chức một buổi tiệc tặng quà tuyệt vời với hơn 16 giờ nhảy múa cùng hàng trăm người tham dự, để bày tỏ nỗi sầu khổ của mình cũng như làm hòa với quá khứ. Anh quyết định trở thành một người tốt và sau đó đã làm những điều thật khó tin nhưng cần thiết để được sống theo cách ấy.

Tôi có một vị khách hàng không được nuôi nấng bởi phụ huynh gương mẫu. Mẹ cô mất khi cô còn rất bé. Bà của cô – người nuôi nấng cô – là một người cay nghiệt, ngoa ngoắt và chú trọng quá mức đến ngoại hình. Bà ngược đãi cháu gái của mình, trừng phạt cô bé vì những đức tính tốt đẹp nơi cô: Trí sáng tạo, nhạy bén và thông minh – bà ta không thể ngưng trút nỗi oán giận của mình lên cuộc sống phải nói là gian nan của cô cháu gái. Cô có mối quan hệ tốt hơn với người cha, nhưng ông lại là một con nghiện đã qua đời thảm hại khi đang được cô đang chăm sóc. Người khách hàng này có một cậu con trai. Cô quyết tâm không để cho hoàn cảnh như mình xảy đến với cậu. Cậu bé lớn lên thành một người thật thà, độc lập, chăm chỉ và thông minh. Thay vì tiếp tục lún sâu hơn vào hố đen của thứ văn hóa mà cô thừa hưởng rồi truyền lại nó, cô đã “lấp” nó lại. Cô đã từ bỏ những tội lỗi của người đi trước. Ta có thể làm được những việc như thế.

Nỗi thống khổ, dù về mặt tinh thần, thể xác hay trí tuệ, đều không nhất thiết tạo nên chủ nghĩa hư vô (hay sự chối từ triệt để những giá trị, ý nghĩa và điều đáng khát khao). Nỗi thống khổ luôn có thể được diễn giải bằng nhiều cách khác nhau.

Triết gia Nietzsche là người đã viết nên những dòng trên. Ý của ông là: Những người đã từng trải qua điều ác chắc chắn có thể khao khát duy trì nó mãi mãi bằng cách đáp trả tiếp nối. Nhưng bạn vẫn có thể học làm người tốt từ trải nghiệm xấu. Ví dụ, một cậu bé bị bắt nạt có thể bắt chước những kẻ hành hạ mình. Nhưng cậu ta cũng có thể học hỏi từ chính sự ngược đãi đối với bản thân mình rằng thật sai trái khi xô đẩy những người xung quanh và khiến cho cuộc sống của họ trở nên khốn khổ. Một đứa trẻ bị mẹ mình hành hạ có thể học được từ những trải nghiệm khủng khiếp của mình để biết rằng việc trở thành một bậc cha mẹ tốt quan trọng đến thế nào. Nhiều người, thậm chí hầu hết những người trưởng thành, ngược đãi con cái là vì chính họ từng bị ngược đãi khi còn bé. Nhưng phần lớn những người từng bị ngược đãi khi còn bé lại không ngược đãi con cái mình. Đây là một thực tế đã có từ lâu, có thể được chứng minh đơn giản bằng số học theo cách sau: Nếu một người mẹ hành hạ ba đứa con và mỗi đứa trẻ ấy sau này lại có ba đứa con… thì sẽ có ba người ngược đãi ở thế hệ đầu tiên, chín người ngược đãi ở thế hệ thứ hai, 27 người ở thế hệ thứ ba, 81 người ở thế hệ thứ tư – và cứ thế theo cấp số nhân. Sau 20 thế hệ, sẽ có hơn 10 tỉ người bị ngược đãi từ thời thơ ấu: Nhiều hơn cả số dân hiện đang sống trên hành tinh này. Nhưng thay vào đó, sự ngược đại đã dần ít đi qua từng thế hệ. Mọi người đã hạn chế sự lây lan của nó. Đó là minh chứng cho chiến thắng đích thực của cái thiện trước cái ác trong trái tim con người.

Khao khát trả thù, dù được bênh vực đến đâu, vẫn ngăn cách ta khỏi những suy nghĩ có ích. Nhà thơ T. S. Eliot đã giải thích vì sao trong tác phẩm của ông, The Cocktail Party (tạm dịch: Bữa tiệc cocktail). Một trong những nhân vật của ông không được sống tốt. Cô ấy kể về nỗi bất hạnh sâu sắc của mình với một nhà tâm thần học. Cô nói cô hy vọng rằng mọi nỗi đau cô chịu đựng là do lỗi của chính mình. Nhà tâm thần học ngạc nhiên và hỏi tại sao. Cô đã nghĩ rất lung về câu hỏi này rồi đi đến kết luận sau đây: Nếu đó là lỗi của cô thì còn có thể làm điều gì đó để giải quyết nó. Nhưng nếu đó là lỗi của Thượng Đế – nếu bản thân thực tại không hoàn mỹ và nhất quyết bắt cô phải chịu khổ – thì cô sẽ phải bị hủy hoại. Cô không thể thay đổi được cấu trúc của chính thực tại. Nhưng có lẽ cô sẽ thay đổi được chính cuộc đời mình.

Aleksandr Solzhenitsyn có mọi lý do để đặt câu hỏi về cấu trúc của sự tồn tại khi ông bị lưu giữ trong trại cải tạo lao động giữa thế kỷ XX. Ông đã phụng sự với tư cách là một người tiên phong của nước Nga (nhưng thiếu sự chuẩn bị) trước cuộc xâm lược của Đức Quốc xã. Rồi ông bị bắt và ném vào tù. Sau đó, ông còn mắc bệnh ung thư. Lẽ ra ông có thể trở nên căm phẫn và cay độc. Cuộc đời của ông đầy khốn khổ. Ông sống trong điều kiện hết sức ngặt nghèo. Những khoảng thời gian dài quý báu của ông đã bị tước đoạt và lãng phí. Ông đã chứng kiến sự đau khổ cùng những cái chết của bạn bè và người quen. Sau đó, ông còn mắc phải căn bệnh cực kỳ nghiêm trọng. Solzhenitsyn có đủ lý do để nguyền rủa Thượng Đế. Gánh nặng ông phải chịu thật quá đỗi khó khăn.

Nhưng nhà văn vĩ đại, người bảo vệ chân lý sâu sắc và nhiệt thành đã không để cho tâm trí của mình hướng đến sự trả thù và hủy hoại. Thay vì thế, ông đã mở rộng tầm nhìn. Trải qua nhiều thử thách gian nan, Solzhenitsyn đã có cơ hội gặp gỡ những người xử sự cao thượng dù ở trong hoàn cảnh khủng khiếp. Ông ngẫm nghĩ rất sâu xa về hành vi của họ. Sau đó, ông tự đặt ra cho mình những câu hỏi khó nhất: Phải chăng chính ông đã góp phần tạo nên tai ương trong cuộc.

đời mình? Nếu quả là thế thì làm thế nào? Ông đã suy xét lại cuộc đời mình. Ông đã dành biết bao năm tháng trong trại cải tạo. Làm thế nào ông lại bỏ qua một dấu ấn trong quá khứ như thế? Đã bao lần ông hành động chống lại lương tâm của mình, cuốn vào những hành động mà ông biết rõ là sai trái? Đã bao lần ông phản bội và dối lừa chính mình? Có cách nào để chuộc lại lỗi lầm trong quá khứ ở nơi Địa Ngục bùn lầy của trại cải tạo lao động hay không?

Solzhenitsyn đã miệt mài nghiền ngẫm kỹ lưỡng từng chi tiết trong cuộc đời mình. Ông tự vấn mình câu hỏi thứ hai và thứ ba. Giờ mình có thể ngưng phạm những sai lầm ấy không? Giờ mình có thể sửa chữa những tổn hại vì những lầm lạc trong quá khứ không? Ông đã học cách quan sát và lắng nghe. Ông tìm thấy những người mà ông ngưỡng mộ; những con người chân thành bất chấp mọi sự. Ông tự tách mình ra thành từng mảnh một, để những phần không cần thiết hay thậm chí có hại được chết dần và rồi tự phục sinh. Sau đó, ông đã viết cuốn The Gulag Archipelago. Đó là một cuốn sách dữ dội khủng khiếp, được viết với sức mạnh luân lý áp đảo sự thật không cần tô vẽ. Cuốn sách được chuyển vào phương Tây vào thập niên 1970, rồi bùng nổ trên toàn thế giới…
—🌺🌺💦—