CHỈ CẦN NHẬN BIẾT NHẸ NHÀNG

Bởi vì chúng ta cần thực hành cả ngày, cho nên đó là lý do mình cần nhận biết nhẹ nhàng. Cốt lõi của sự thực hành là đều đặn tỉnh thức, không có khoảng nào trong đời sống này không thể nhận biết. Nếu mình sử dụng quá nhiều năng lượng để cố nhận biết thì rất nhanh thôi mình sẽ kiệt sức và khi tối đến, mình sẽ lù đù, mệt và chỉ muốn ngủ sớm. Vậy nên cần học cách duy trì năng lượng, chỉ sử dụng cho những gì cần thiết. Tâm có thể trở nên căng thẳng và mệt mỏi khi quan sát đối tượng với quá nhiều năng lượng. Khi nhận ra sự nhận biết thì tâm sẽ không quá tập trung vào đối tượng mà chỉ là những điểm chạm nhẹ nhàng. Nhận biết đôi khi cũng cần chút năng động, thêm chút nỗ lực, nhưng chỉ thế thôi, hãy nhớ rằng đâu là đối tượng đúng (có thể cảm xúc, cảm giác) thay vì chìm đắm trong những câu chuyện. Khi tâm hỗn loạn và hỗn độn như khi giận chẳng hạn, sự quan sát lúc này đừng chỉ thụ động mà cần sự chủ động, ghi nhận, quan sát, cung cấp thêm góc nhìn đúng, và thêm một chút hứng thú vào những gì đang diễn ra ở tâm và thân, suy nghĩ, cảm thọ, cảm giác. Sự thiện xảo là khả năng ghi nhận được bất kỳ những hoạt động nào của tâm sinh khởi và luôn cả những gì nó làm.

Khi chia sẻ điều này thì có thể các thiền sinh lớn tuổi sẽ thấy được sự đồng cảm. Có bao giờ bạn thức giấc vào buổi sáng, uống thuốc huyết áp chẳng hạn, và 10 phút sau lại tự hỏi chính mình: “Đã uống thuốc chưa nhỉ?” Đấy là bởi vì việc uống thuốc đã trở thành thói quen và không có sự nhận biết, trí nhớ chẳng ghi nhận dữ liệu bởi vì tâm lúc đó đã lang thang đâu rồi. Chẳng có gì là tình cờ hay đột nhiên để nhận biết có thể liên tục được, luôn có nhân và duyên cho sự liên tục ấy. Thế nhưng, khi nhận ra đà nhận biết không có mặt, việc mình cần làm là chấp nhận như vậy, đà nhận biết chẳng phải diễn ra cho mình đâu, đó là tự nhiên vận hành. Kiểm tra tâm và thẩm sát nguyên nhân, từ từ bạn sẽ nhận ra những điều kiện và tiến trình tâm làm cho sự nhận biết liên tục và những điều kiện làm cho đà nhận biết bị đánh mất. Nhận biết đặt nền tảng cho niềm tin (tín) và trí tuệ: quá nhiều tín sẽ trở nên giáo điều và háo hức, quá ít trí tuệ thì phiền não sẽ làm loạn. Sự nhận biết là điểm cân bằng, giống như trong trò chơi bập bênh. Việc của mình là học ra từ những trải nghiệm và dần hiểu được những điều làm đánh mất sự cân bằng.

Ai trong chúng ta cũng có lúc quên, giống như thiền sinh lớn tuổi quên việc mình đã từng uống thuốc. Thế nên, cần mài giũa nhận biết. Mài giũa chẳng phải là thúc ép mà là thêm một chút hứng thú vào từng hoạt động. Khi mặc áo hay cởi một áo phông chẳng hạn, thử để ý: Mình cho tay nào vào tay áo trước?
Bên phải hay bên trái? Mình chui đầu vào trước hay đưa tay trước? Nhận biết việc đang mặc áo, mặc áo trong môi trường như thế nào, đưa áo vào trong ra làm sao. Việc nhận biết như thế này vô cùng đơn giản và không tốn nhiều nỗ lực. Khi cởi giày và cất giày, nhận biết rằng chân nào đưa ra trước, những chuyển động nào để tạo nên hành động như vậy. Bằng cách này, bạn sẽ không phải tự hỏi mình sau đó là: “Khi nãy mình để giày ở đâu?” Nỗ lực như vậy thì dần dà sự nhận biết sẽ trở thành thói quen, trở nên tự động. Như thế, sự nhận biết dần sẽ có đà và bạn sẽ ít gặp vấn đề hơn với sự quên lãng.

Nhiều thiền sinh mới thực hành đôi khi sẽ nói: “Ôi, cho tôi nghỉ tu vài phút.” Đôi khi mình cảm thấy quá khó khăn, sự thực hành của họ chỉ vừa mới chớm và bắt đầu tiến triển. Mình bắt đầu nhận ra cuộc sống này khó hơn, vất vả hơn, dường như tâm này đầy những hỗn loạn. Bởi vì, do chính nhiều nhận biết nên có thể thấy ra hỗn loạn kỳ thực đã luôn hiện diện như vậy. Thường trong những giai đoạn đầu, nếu sự thực hành chưa mạnh thì phiền não sẽ rất rõ ràng – phiền não khắp mọi nơi. Chúng rất rõ ràng: đây là tham, sân và như thế. Khi nhận biết trở nên mạnh mẽ hơn thì phiền não cũng sẽ quỷ quyệt hơn, chúng chẳng trực diện nữa mà biến hình, ngụy trang và lẻn vào trong sự nhận biết bằng cửa sau. Chúng ở đó mà bạn còn không biết chúng có mặt. Khi trí tuệ sâu sắc hơn, bạn sẽ càng nhận ra những phiền não vi tế, và sự nhận biết sẽ càng ít tốn sức, niệm và tuệ liên minh làm việc cùng nhau.

Vấn đề chính của thiền sinh khi thực hành là thiếu nhẫn nại trong việc duy trì nhận biết một cách nhẹ nhàng và thư giãn, họ không có đủ niềm tin đối với phương pháp thực hành này. Sau đó, thiền sinh thường hay quay lại thực hành với tâm quá gắng sức, nhưng lại chẳng kéo dài được lâu; thế rồi họ thấy mình không thể sinh hoạt được bình thường với mức độ nỗ lực như vậy và bắt đầu nghi ngờ việc đưa phương pháp thực hành này vào đời sống hằng ngày. Với tâm thực hành thư giãn, bạn có thể sống một đời sống bình thường, vẫn làm những công việc cần thiết cùng tâm nhận biết nhẹ nhàng mọi lúc.

Khi còn trẻ, và trong giai đoạn trầm cảm, chẳng phải vì biết rằng nhận biết nhẹ nhàng sẽ có hiệu quả, mà bởi vì tôi đã quá bất lực. Trầm cảm quá nặng nên tâm mệt mỏi vô cùng, chẳng thể nào làm gì khác hơn được, lúc đó chỉ có thể thực hành như thế thôi. Một trong những lý do khác mà tôi nhận ra được khó khăn của sự thực hành trong đời sống hằng ngày là quá nhiều nỗ lực cá nhân được bỏ ra và điều này không hề bền vững. Nỗ lực cá nhân làm cho mình có cảm giác là chỉ có thể nhận biết, hoặc hoàn toàn cuốn vào công việc. Với nhận biết nhẹ nhàng, mặc dù sự thực hành ban đầu không được liên tục, nhưng động lực sẽ dần được tích lũy để trở nên tự nhiên và đều đặn. Có cảm giác như bất kỳ những gì mình làm đều có sự nhận biết ở đó, thực sự sống với sự tỉnh thức. Đó là khi tôi bắt đầu hiểu được bản chất thực của thiền vipassana và bắt đầu tin vào khả năng giác ngộ được trong đời sống hằng ngày.

Trong thiền, khi thẩm sát tâm, điều quan trọng nhất là ghi nhận được lúc nào đang đồng nhất với đối tượng và lúc nào không. Trách nhiệm của thiền sinh là đồng hành với sự nhận biết và không quá quan tâm đến chính đối tượng hay chìm đắm vào nó; chỉ cần nhớ là nhận biết. Chỉ với sự nhận biết và sự mở lòng thì mình mới có thể biết nhiều hơn. Khi hành thiền thì thực tế là ngũ căn” cùng nhau hoạt động, niệm (sati) là thành phần của ngũ căn giúp cho tâm được nhắc nhớ ở trong hiện tại. Một lần nữa, ngũ căn là tín, tấn, niệm, định, tuệ và tôi hay dùng để nói về niềm tin – sự tự tin, năng lượng, nỗ lực chân chánh, sự nhận biết, sự ổn định của tâm và trí tuệ. Chúng ta có thể sử dụng từ sati-sampajañña (hiểu biết rõ ràng) – là niệm đi cùng với tuệ – biết hay nhớ khi nào ngũ căn không hòa điệu với nhau và áp dụng trí tuệ để cân bằng các căn còn lại. Đức Phật đã từng khuyên chúng ta đối xử với các căn tương tự như với những dây đàn đã được canh chỉnh một cách tinh tế. Dây đàn luôn cần được thường xuyên điều chỉnh và tinh chỉnh để có thể phát huy khả năng tối đa của cây đàn.

Tiến trình này bắt đầu với nhận biết (sati). Nhận biết giúp quan sát những gì đang diễn ra lặp đi lặp lại và thu thập dữ liệu trong suốt quá trình đó. Trí tuệ từ từ được mở ra và thấy được bản chất, khuynh hướng, nguyên nhân cũng như kết quả, nguyên lý hoạt động và toàn bộ quá trình diễn ra. Từ đó, mình sẽ học và biết khi nào tâm đang cân bằng và khi nào thì không: lúc đó cảm nhận như thế nào, các dấu hiệu (nếu có) của các điều kiện dẫn đến sự cân bằng hoặc mất cân bằng. Điều này sẽ mang lại sự chấp nhận cũng như khả năng ứng phó với từng tình huống, dù tình huống đó là cấp độ yếu hay cấp độ mạnh. Bối cảnh cùng điều kiện sẽ luôn thay đổi và biến động, vì thế những bài học sẽ luôn mới để chúng ta có thể học với cùng những nguyên tắc. Tuy nhiên, cũng đừng quá lo sợ khi đánh mất nhận biết (thất niệm); nếu có ý muốn nhận biết ở đó, vậy là đủ. Tâm sẽ dần quay lại với sự nhận biết, từ đó tạo nên đà.