QUALIA: THỰC TẠI LÀ SẴN CÓ

Chúng ta hãy mang cuộc thảo luận này đến cấp độ cá nhân. Bạn có thể thay đổi những phần nào trong thực tại của chính mình, chỉ bằng cách sử dụng tâm thức mà thực sự có thể tạo nên sự khác biệt?
Câu trả lời đòi hỏi một thuật ngữ mới: qualia. Khái niệm này cực kỳ quan trọng, mặc dù người bình thường chưa bao giờ nghe nói về nó. Với qualia, bạn có thể thay đổi nhận thức của mình hoặc không. Với qualia, bạn có thể thay đổi thực tại hoặc không. Qualia đề cập đến cách chúng ta trải nghiệm cuộc sống hơn là cách chúng ta đo lường nó. Từ qualia, tiếng Latinh có nghĩa là “một tập hợp những trải nghiệm giác quan sâu sắc”, là một từ để chỉ một thế giới vô tận như vật lý lượng tử nhưng theo hướng ngược lại, từ bỏ các vật thể vật lý và hướng tới trải nghiệm chủ quán. Trong khi lượng tử là “các gói” năng lượng, thì qualia là những phẩm chất hằng ngày của sự tồn tại, như là ánh sáng, âm thanh, màu sắc, hình dạng, kết cấu, mà chúng ta đã bắt đầu mô tả ý nghĩa cách mạng của chúng.

Bạn trải nghiệm thế giới ngay tại giây phút này như là qualia. Đó là chất keo giữ năm giác quan lại với nhau. Mùi hương của hoa hồng là một qualia (chúng tôi sử dụng cùng một từ cho cả số ít và số nhiều), cũng như kết cấu mượt mà của cánh hoa, màu sắc và sắc độ, đổ bóng và nếp gấp của chúng. Nhìn vào trải nghiệm hằng ngày qua góc nhìn của não bộ, mô hình của bác sĩ tâm thần kiêm nhà lý thuyết thần kinh Daniel Siegel cho thấy thực tại “3 đây” là SIFT: cảm giác (sensation), hình ảnh (image), cảm nhận (feeling), suy nghĩ (thought). Bất kể điều gì đang xảy ra với bạn ngay lúc này, bộ não của bạn đang ghi nhận hoặc là một cảm giác (tôi nóng, phòng này ngột ngạt, ga trải giường mềm); một hình ảnh (hoàng hôn rực rỡ, tôi nhìn thấy khuôn mặt của bà tôi bằng con mắt tâm thức của tôi, chùm chìa khóa của tôi ở trên bàn ăn); một cảm nhận (tôi khá hạnh phúc, mất việc khiến tôi lo lắng, tôi yêu các con tôi); hoặc là một suy nghĩ (tôi đang lên kế hoạch cho một kỳ nghỉ, tôi vừa đọc một bài báo thú vị, tôi đang không biết ăn gì cho bữa tối).

Qualia ở khắp mọi nơi. Không có gì có thể xảy ra nếu không có qualia, điều đó có nghĩa là nếu bạn tham gia vào thực tại bằng cách sử dụng bộ não con người, thì thế giới của bạn bao gồm qualia.
Nếu có một thực tại tồn tại bên ngoài những gì chúng ta nhận thức được, thì đó là điều không thể tưởng tượng được, theo nghĩa đen. Một khi bạn bỏ đi mọi thứ bạn có thể cảm giác, tưởng tượng, cảm nhận hay suy nghĩ, sẽ không còn lại gì.

Đây là chỗ có vấn đề. Vì qualia mang tính chủ quan nên chúng tấn công trực tiếp vào tính khách quan của khoa học hiện đại. Hơn nữa, vì kinh nghiệm là có ý nghĩa nên qualia tấn công vào mô hình có tính chất ngẫu nhiên, vô nghĩa. Tuy nhiên, thậm chí nhiều hơn thế nữa cũng đang bị đe dọa.

Được xem như tuyên bố mang tính cách mạng nhất, khoa học qualia nói rằng chỉ có kinh nghiệm chủ quan mới đáng tin cậy. Thoạt nghe, tuyên bố này có vẻ phi lý, đặc biệt là đối với một nhà khoa học. Tính chủ quan nổi tiếng là không đáng tin cậy. Liệu mọi người có quyền nói, “Tôi không thích lực hấp dẫn. Hãy mang nó đi” như một khách hàng của nhà hàng không thích hình thức món ăn của mình? Không, bởi vì như chúng ta đã thấy, một số thứ không thể thay đổi chỉ bằng cách mong muốn chúng thay đổi. Tuy nhiên, lập luận về sự không đáng tin cậy không hề thuyết phục. Nó chỉ hợp lý nếu tiêu chuẩn của bạn được lấy làm thước đo. Nếu một người lạ hỏi đường, và người A bảo anh ta đi về phía tây một dặm trong khi người B bảo anh ta đi về phía đông hai dặm, bản đồ sẽ quyết định ai đúng.

Nhưng việc đo lường là một vấn đề không liên quan. Einstein đã chứng minh một lần và mãi mãi rằng không có gì – có nghĩa là hoàn toàn không có gì – miễn nhiễm với thuyết tương đối, và thuyết tương đối hoàn toàn là về mặt nhận thức. Nếu bạn đang ngồi trên một con tàu vũ trụ được phóng lên từ trái đất, cơ thể bạn sẽ tiếp xúc với nhiều lực hấp dẫn G. Một phi hành gia cảm thấy vô cùng nặng nề trong quá trình nâng lên, và ghi nhận của anh ta là có thật. Gia tốc, theo Einstein, cũng giống như lực hấp dẫn “thực”. Tương tự như vậy, màu xanh lam không tồn tại nếu không có con mắt phản ứng với ánh sáng như mắt người. Nếu một người sao Hỏa hạ cánh và nói với vẻ thán phục, “Bầu trời trên trái đất thật là nghiệt ngã’, một con người sẽ không có cách nào hiểu được ý nghĩa của nó, bởi vì “nghiệt ngã” không phải là một màu sắc trong thực tại của chúng ta, và chúng ta thậm chí còn không biết liệu nghiệt ngã có phải là một màu sắc hay không.

Qualia là những viên gạch thực sự của thực tại. Bạn có thể sống cả đời mà không cần đo lường gì cả về khoa học, nhưng một nhà khoa học không thể làm gì nếu không có cái nhìn, cái nghe, sự xúc chạm, nếm và ngửi. Nếu bạn thích mùi bắp cải luộc, trong khi người khác ghét nó, điều này không chứng tỏ rằng sự chủ quan là không đáng tin cậy. Nó chứng tỏ rằng chúng ta có quyền tự do sáng tạo vô hạn trong sân chơi của qualia.

Cái gọi là phép đo lường khách quan chỉ là những bức ảnh chụp nhanh lẻ tẻ, một cái nhìn thoáng qua về tính trôi chảy thực tế của trải nghiệm. Những hình ảnh chụp nhanh này vừa đúng vừa sai. Hãy tưởng tượng rằng bạn là một người cha hay lo lắng của một cô con gái tuổi teen ngỗ nghịch và bạn đã thuê một thám tử tư theo dõi con bé. Sau một tuần, người thám tử mang đến cho bạn một loạt các bức ảnh. Một bức cho thấy con gái bạn đang thử giày, rồi bức khác cho thấy con bé đang trình hộ chiếu giả tại một quán bar, lén hút thuốc trong một con hẻm và nhắn tin cho người bạn gái lúc xem phim. Mỗi ảnh chụp đều đúng, nhưng với tư cách là một sự tổng hợp, chúng không nắm bắt được điều gì thiết yếu về con gái bạn ngoại trừ việc cho chúng ta thấy rằng chúng có nhiều khía cạnh được kết nối lỏng lẻo. Một loạt ảnh chụp nhanh được chụp vào tuần sau đó, cho thấy con bé đến thăm một người bạn bị ốm ở bệnh viện và làm tình nguyện viên tại một trạm cứu hộ động vật, những điều có vẻ mâu thuẫn với khuôn mẫu được tạm thấy từ bộ ảnh đầu tiên. Vật lý học cũng rơi vào tình trạng tương tự, ngoại trừ việc nó phải tập hợp hàng nghìn quan sát riêng lẻ lại với nhau, và những quan sát cơ bản nhất, tập trung vào các hạt hạ nguyên tử, chỉ tồn tại trong vài phần nghìn giây.

Ngược lại, qualia là không đổi và liên tục được kết nối. Nếu bạn thay thế những bức ảnh chụp nhanh các chi tiết của tự nhiên bằng một bộ phim dài bất tận, thì vũ trụ sẽ thực sự là một tấm gương phản chiếu hệ thần kinh của con người. Nhà vật lý Freeman Dyson ủng hộ kết luận này: “Sự sống có thể đã thành công bất chấp mọi khó khăn trong việc uốn nắn một vũ trụ theo mục đích của nó.”

Đằng sau chiếc mặt nạ của một cỗ máy vũ trụ mà các bộ phận của nó có thể được tính toán và sửa chữa, vũ trụ được nhân tính hóa. Trên thực tế, không có cách nào khác để nó có thể tồn tại, vì không có gì “ngoài kia” có thể được trải nghiệm ngoại trừ trong ý thức của chính chúng ta. Chúng ta đang đi theo con đường đã được tiên phong bởi nhà vật lý David Bohm khi ông viết: “Theo một nghĩa nào đó, con người là một mô hình thu nhỏ của vũ trụ; do đó việc hiểu biết con người là gì chính là manh mối để hiểu biết vũ trụ.”