Vượt qua những tầng mây của mình, những con chim ấy đã bay đến tận cùng tiếng hát, tận cùng Thơ Ca. Dẫu vậy, đã là Thơ Ca thì làm sao có thể tận cùng? Không, đó cũng chỉ là một cuộc quy hồi. Trở về với tiếng hát đầu tiên. Trở về với sớm mai của mọi sớm mai. Để chơi cùng Hư Không, cùng sớm mai, cùng mùa xuân của mọi mùa xuân…

Trên cánh đồng
Chim vân tước hát
Chơi cùng hư không.
Basho

Ca hát say sưa trên cánh đồng, đấy là chim vân tước (hibari) đang chơi. Như mọi con chim se sẻ khác. Chơi với chim là một khát vọng sống. Khác với chim, con người thường quên chơi.
Chơi chỉ là để chơi, không mục đích.
Những trò chơi hiện đại đã đánh mất mình, đắm chìm trong vô số dục vọng và buồn chán. Chỉ có trẻ thơ và chim chóc là biết chơi, có tinh thần chơi của hư không.

Con se sẻ nhỏ
Mang niềm du hí
Trong cánh mà bay.
Sekiu

Con chim sẻ nhỏ và cuộc chơi du hí tam muội. Từng lông cánh của chim như lộng gió niềm vui. Chim như nói cùng hư không: “Cầu xin Người để cho dòng tinh lực vũ trụ không sao ngăn lại được của Người rập rờn lưu chuyển như cơn gió nam lồng lộng vi vút thổi vào xuân”. (Tagore)).
Và như thế, con chim sẻ nhỏ của Sekiu tham gia vào cuộc chơi tràn đầy niềm vui của mùa xuân, của vũ trụ.
Vũ trụ là trò chơi của một đứa trẻ, theo Heraclite, nó đẩy các quân cờ: “Thời gian là một đứa trẻ đang chơi cờ, nó chơi cờ với một quyền lực vương giả”. (Time is a child playingn draughts, the kingly power is a child’s).

Quyền lực của một đứa trẻ, hay một chú sẻ non, là niềm vui được chơi.

Trên nương trà
Một bầy sẽ sẻ
Trốn tìm trong hoa.
Issa

Với bầy sẻ của Issa, nương trà là sân chơi. Nhưng sân chơi thực của muôn loài bao giờ cũng là hư không.
Trốn tìm trong hoa là trốn tìm trong tướng hoa của hư không. Tướng hoa đó có khi là cành trúc, có khi là cây mơ:

Sẻ mẹ dặn dò:
Bay về cành trúc đấy
Và bay đến cây mơ.
Issa

Tướng hoa đó là những hoa đào, mận, mơ, liễu… là hằng hà sa số hoa trong cuộc chơi bất tuyệt của hư không như thiền sư Dogen của Nhật Bản (thế kỷ XIII) đã diễn tả:
“Đây là tướng hoa của tất cả mọi sự. Mọi sự rốt ráo không thể dò, là những hoa và quả giữa hư không… Cần xem chúng như là bình đẳng với đào, mận, mơ, liễu”.
Hay hư không chính là cánh mũi của Đại Phật (Daibutsu), là hơi thở của Đại Phật:

Chim én bay ra
Từ trong cánh mũi
Đại Phật Nara.
Issa

Và cho dù Đại Phật ở đây là một pho tượng, một hình tướng, vẫn có hơi thở của hư không.
Với một diệu tài vượt xa muôn vật, những con chim biết giấu mình giữa hư không, như những bông hoa giấu mình trong hương:

Ôi sơn ca
Giấu mình đâu đó
Trời xanh bao la.
Rikuto

Diệu tài của chim là có mặt bằng tiếng hát. Nói như nhà thơ Tennyson trong In Memoriam, toàn thể chim sơn ca đã biến thành “một khúc ca vô hình” (the lark becomes a sightless song). Nhà thơ Ampu cũng thấy:

Sơn ca trên mây
Chỉ còn tiếng hát
Vô hình chim bay.
Ampu

Chỉ còn tiếng hát. Nhưng không chỉ có tiếng hát. Vận mệnh của chim là bay. Là đối mặt với gió, với vô biên:

Đối mặt không ngừng
Ôi chim vân tước
Với gió mùa Xuân.
Yasui

Đường bay của chim vân tước tạc vào gió, tạc vào mùa xuân cái vô hình, vô tích của chim. Và tiếng hát của nó tạc sâu vào cái vô định hình của mây:

Vân tước hát ca
Từ từ mây trắng
Rợn đầy âm ba.
Seien

Chim và mây. Cả hai đều là bạn của hư không. Dường như không phải chim đang hát mà là mây đang hát. Dường như không phải mây đang tan trong âm ba mà là chim vân tước đang tan.
Mây là niềm im lặng đang ngân nga và chim là tiếng hát đang trở thành vô thanh. Đó là mây và chim đang chơi đùa với hư không.

Và chim vân tước ơi, có nhớ cánh hạc vàng nghìn xưa đã để lại những vầng mây trắng buồn tênh, trong tiếng thơ huyền bí của Thôi Hiệu?

Tích nhân dĩ thừa hoàng hạc khứ
Thử địa không dư Hoàng Hạc lâu
Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản
Bạch vân thiên tải không du du…

Cái tiếng thơ mà Phạm Đại Sĩ gọi là “nguyên khí của thái không hốt nhiên nhập vào ngòi bút”. Ta quá yêu cái thái không ấy nên muốn hát cùng Thôi Hiệu theo ngôn từ của mình:

Đưa tiên đi, cánh hạc vàng
Bỏ hư không lại, còn Hoàng Hạc lâu
Hạc vàng mất hút thiên thu
Để nghìn năm trắng mây từ từ trôi…

Nhưng hạc vàng là gì? Đó lại là sáng tạo của hư không. Có vân tước và én, có dạ oanh và nhạn, có đỗ quyên và tích linh… Thì sao không có hạc vàng?
Đã có Hoàng Hạc lâu thì hẳn có Phượng Hoàng đài. Đấy là trò chơi của hư không, trò chơi của tâm tưởng:

Tôi yêu đầy trái tim
Những đôi cánh của chim
Chở mùa ánh sáng!
Chora

Cánh chim hoặc là chở thần tiên (tích nhân) hoặc là chở ánh sáng (hikari), nó luôn luôn chở một điều gì từ điểm nhìn của chúng ta.
Chim là của bầu trời. Vậy mà một cánh chim bay đi, ta lại có cảm giác mất mát. Hoàng hạc bay đi, và rồi những cánh nhạn bay đi, hay một con hoàng yến bay đi.
Bay đi, bay đi… Chỉ còn lại nỗi cô đơn là ta:

Đêm qua nhạn bay đi
Hôm qua bay đi, bay đi
Đêm nay không còn chi.
Buson

Dễ dàng liên tưởng cánh chim và thời gian. Đêm qua và hôm nay đủ cho cây thay lá, tóc bạc màu, nhan sắc tàn phai, là “từ tôi phút trước sang tôi phút này”, là từng thế hệ đi qua.

Chim yến thoát rồi
Một ngày xuân đẹp
Đến giờ tàn thôi.
Shiki

Ngày xuân nào cũng tàn, chẳng phải vì cái yến vàng đã ra đi. Nhưng thiền sư Dogen vẫn bảo: “Xuân làm hoa nở, hoa làm nở xuân”, xuân nở rồi tàn, chim đến rồi đi, được rồi mất… Có thể Shiki nhìn vào nỗi cô đơn của mình với một nụ cười vào cuối một ngày xuân.

Trên mái nhà của Jôsô mỗi sớm mai có một con vân tước đến hót. Cùng là một con chim, hay là những con vân tước khác nhau, nhà thơ tự hỏi:

Chim sẻ trên mái nhà
Sớm mai này đến hót
Có là chim hôm qua?
Jôsô

Chim sẻ thì hát ca, chơi đùa, không cần biết mình là một hay hai. Bầu trời trên mái nhà là một hay hai? Những sớm mai là một hay hai?
Sớm mai là gì? Nhà thơ Tagore nhìn thấy sớm mai như một trò chơi sinh tử:

“Chúng ta thấy trò chơi tử sinh khắp nơi, sự chuyển hóa từ cựu sang tân này. Ban ngày đến với chúng ta mỗi sáng sớm, hoàn toàn trinh bạch, lồ lộ tươi thắm như một đóa hoa khoe sắc hương. Nhưng chúng ta biết rằng nó già cũ, nó là tự kỷ Thời gian vậy… Thế giới chúng ta mang sự tươi trẻ bất tử trong sâu thẳm của lòng. Sự già lão và bệnh tử làm lướt trên gương mặt nó những bóng mờ hiu hắt và thoáng qua đi không để lại một ngấn tích nào… Cái già này, cái ngày rất xa xưa này của trái đất chúng ta hồi sinh lại mỗi sớm mai. Nó trở lại, luôn luôn với tiếng gọi cùng âm điệu”.
Con chim sẻ trên mái nhà Jôsô dường như hát theo âm điệu sớm mai mà Tagore đã hình dung. Sớm mai này và muôn vạn se sẻ hôm qua, chính là đời sống lúc nào cũng xưa cũ và thanh tân, mất mát và đủ đẩy.

Cho nên những sớm mai sẽ bay đi đâu, những cánh chim sẽ bay đi đâu?

Đàn nhạn đi rồi
Cánh đồng trước cửa
Dường như xa xôi.
Buson

Mã Tổ cùng Bách Trượng dạo chơi, nhìn thấy bẩy nhạn bay trên không.
Mã Tổ hỏi: – Cái gì thế?
Bách Trượng thưa: – Đàn nhạn.
Mã Tổ hỏi: – Bay đi đâu?
Bách Trượng: – Bay mất rồi.
Mã Tổ liền nắm mũi Bách Trượng vặn mạnh, đau quá phải la lên. Mã Tổ quát:
– Bay mất thật sao?
Và Bách Trượng đại ngộ tức thì.
(Bích Nham lục)

Trong hư không, đàn nhạn vẫn bay, chẳng mất đi đâu. Từ Mã Tổ, hơn ngàn năm rồi, đàn nhạn vẫn còn bay. Nếu như không gian không nhốt kín ai và thời gian chẳng che mắt ai. Cánh đồng vẫn ở nguyên trước cửa Buson, trước cửa nhà ai đó. Và chim vẫn bay và lúa vẫn xanh. “Dường như” thế giới vẫn như thế và dường như nó xa xôi và biến đổi. Đôi mắt của họa sĩ Buson cảm nhận được những sắc màu vô sắc ấy.

Còn Onitsura thì dường như hồn nhiên hơn Buson khi ngắm nhìn cánh đồng của mình:

Vân tước bay lên
Lúa xanh, xanh rờn.
Vân tước bay xuống
Onitsura

Chim sẻ đang bay và lúa đang xanh. Còn chim sẻ không chờ mổ thóc và lúa không xanh cho Onitsura làm thơ. Nhưng mà chim sẻ bay, lúa xanh và Onitsura làm thơ cho nhân của hư không và duyên của hư không đấy thôi.

Có vẻ đồng chung cảm hứng của Onitsura, nhà thơ Rankô nhìn thấy:

Sang phải rồi trái
Hai bên mạn thuyền
Vân tước hát miên man.
Rankô

Tại sao “sang phải rồi sang trái” (migi hidari)? Chẳng ai biết. Chỉ thế thôi. Chim vân tước đang chơi trên dòng sông. Con sông chỉ trôi, chỉ trôi mà thôi. Và ai đó đang đi thuyền.
Phải và trái là ngôn từ của con người, không phải của chim. Rankô đang “cư trú” trong ngôn từ, đang đi con thuyền ngôn từ.
Còn chim vân tước thì không, chỉ có hư không.

Phải và trái là luật. Chim vân tước cũng có luật của nó. Suốt ngày nó hát. Nhưng thời gian của ngày không đủ cho niềm đam mê ca hát. Và luật biến thành tự do:

Dẫu ngày dài ra
Mà vân tước hát
Vẫn còn hát ca.
Basho

Không chỉ hát trong ngày nắng đẹp. Tiếng hát của vân tước dường như không còn lệ thuộc vào không gian và thời gian:

Ban mai
Chim vân tước hát
Giữa cơn mưa dài.
Issa

Hát và bay, đó là tự do của chim, đó là tâm hồn của chim. Như con hải âu của Richard Bach. Con hải âu đó nói rằng: “Xin hiểu cho rằng một con hải âu là một tư tưởng vô hạn của tự do, một hình bóng của Đại Hải Âu và toàn thân thể bạn, từ đầu cánh này đến đầu cánh kia chẳng là gì khác ngoài bản thân tư tưởng của bạn”.

(You got to understand that a seagull is an unlimited idea of freedom, an image of the Great Gull, and your whole body, from wingtip to wingtip, is nothing more than your thought itself).
Đúng như hình ảnh mà Shiki thể hiện về chim vân tước:

Chim vân tước bay
Thở ra sương gió
Giẫm lướt tầng mây.
Shiki

Đúng như hình ảnh mà Trang Tử thể hiện về bậc chí nhân: “Người như thế thì theo hơi mây, cỡi mặt trời mặt trăng mà rong chơi ngoài bốn biển, chết sống còn không làm họ điên đảo, phương chỉ là mối lợi hại?”.
(Nhược nhiên giả, thừa vân khí, kỵ nhật nguyệt, nhi du hồ tứ hải chi ngoại, tử sinh vơ biến ư kỷ, nhi huống lợi hại chi đoan hổ?).
Đó là kẻ biết rằng mình là tự do, mình là cuộc chơi. Chơi cùng hư không, chơi cùng niết bàn.
Mà niết bàn là gì?
“Niết bàn không phải là một nơi chốn, mà cũng không phải là một thời điểm. Niết bàn là trạng thái toàn bích tuyệt vời”.
(Heaven is not a place, and it is not a time. Heaven is being perfect).
Có phải là trạng thái này:

Vượt qua
Những tầng mây trắng
Vân tước hát ca.
Kyoroku

Vượt qua những tầng mây của mình, những con chim ấy đã bay đến tận cùng tiếng hát, tận cùng Thơ Ca.
Dẫu vậy, đã là Thơ Ca thì sao có thể tận cùng?

Không, đó cũng chỉ là một cuộc quy hồi. Trở về với tiếng hát đầu tiên. Trở về với sớm mai của mọi sớm mai. Để chơi cùng Hư Không, cùng sớm mai, cùng mùa Xuân của mọi mùa Xuân.
—
Trích:
BA NGHÌN THẾ GIỚI THƠM; NXB. Văn Học
Trang: 206 – 216
Ảnh: Báo Dân Trí