THA THỨ KIỂU RẺ TIỀN

PHIỀN TRÁCH

Không phải ngẫu nhiên mà những người vướng vào các tội ác ghê gớm nhất thế giới này là những người không nhận ra một sức mạnh nào cao hơn chính họ. Người ác là người có ý chí rất mạnh. Và đồng thời bởi vì họ là những kẻ tự yêu (narcissistic), những kẻ vị kỷ tột bực, nên họ là những người dễ dính vào những phiền trách không thích đáng và đầy tai hại. Họ không thể “lấy cái xà ra khỏi mắt mình”.

Đối với phần đông trong chúng ta, nếu có chứng cứ chung quanh cho thấy tội lỗi và sự trục trặc của chúng ta và nếu chứng cứ ấy dồn chúng ta vào chân tường, chúng ta thường nhận ra rằng có gì đó đang bất ổn nơi mình và mình cần tự điều chỉnh. Còn những người không nhận ra và không chấp nhận tự điều chỉnh như vậy, tôi gọi họ là “những con người dối trá” (5) – bởi vì một trong những đặc điểm nổi bật của họ là khả năng dối gạt chính mình – cũng như dối gạt kẻ khác. Họ khư khư phớt lờ các tội lỗi và sai trái của họ. Cho dù có chứng cứ gì đi nữa vạch rõ những trục trặc của họ, họ vẫn cố sao để luôn luôn cảm thấy thoải mái bằng mọi giá. Thay vì dùng các chứng cứ ấy để thực hiện một cuộc thay đổi chính mình, họ lại dốc hết sức để lấp liếm hay bác bỏ các chứng cứ ấy. Họ sẽ dùng mọi khả năng trong tầm tay họ để áp đặt ý chí của họ lên người khác, nhằm bảo vệ bản ngã bệnh hoạn của chính họ. Và thế là họ vướng vào hết điều dữ này đến tội ác khác – do sự lấp liếm hay sự phiền trách không thích đáng ấy.

Thật cần thiết phải ghi nhận rằng sự phiền trách có đem lại thích thú. Cơn giận đem lại thích thú. Oán ghét đem lại thích thú. Và cũng giống như mọi hành động đem lại khoan khoái cho người ta, sự phiền trách trở thành một thói quen. Bạn sẽ nghiện nó. Khi đọc một vài bản văn về quỉ ám, tôi đã nhận ra điều nói trên có tính xảo quyệt biết bao. Chẳng hạn, người ta mô tả về một kẻ được coi là bị quỉ ám đang ngồi trong xó nhà, gập lưng xuống gặm nhấm mắt cá chân mình. Điều này nhắc tôi nhớ lại một bức họa thời Trung Cổ mô tả hỏa ngục, trong đó bạn có thể trông thấy một hình ảnh tương tự: một kẻ bị nguyền rủa đang gặm nhấm mắt cá chân của hắn! Thật là một điều kỳ dị và khó chịu. Tôi chẳng quan tâm gì đến điều ấy cho đến khi tôi đọc một quyển sách nhỏ của Frederick Buechner mang tựa đề Wishful Thinking: A Theological ABC (Mơ Tưởng: Điển Ngữ Thần Học). Ngay ở đầu quyển sách, dưới mục ‘A’, Buechner ghi “Anger” (sự giận dữ) và so sánh nó với việc gặm nhấm một khúc xương. Đã gặm xương thì gặm hoài cũng không hết, vì bao giờ cũng còn một chút gân, một chút tủy còn dính đâu đó để cho bạn gặm. Chỉ có điều là – như Buechner nói – khúc xương mà bạn đang gặm nhấm đó chính là bạn!

Sự phiền trách người khác trở thành một thói quen. Và bạn sẽ lại gặm nhấm khúc xương ấy, hết lần này đến lần khác, khi bạn dằn vặt về sự kiện ai đó đã xử tệ với mình. Chính vì vậy mà có lẽ Trò Phiền Trách là trò phổ biến nhất trong mọi trò chơi tâm lý. Thuật ngữ “trò chơi tâm lý” được phát minh bởi cố bác sĩ tâm thần danh tiếng Eric Berne trong quyển Những Trò Chơi Của Con Người (Games People Play) của ông. Berne không nói về những trò đùa có tính giỡn chơi, mặc dù có thể có một số loại suy, vì các trò chơi tâm lý chắc chắn cũng đem lại thích thú một cách nào đó. Đúng hơn, Berne định nghĩa một trò chơi tâm lý là một “tương tác lặp đi lặp lại” giữa hai người hay hai nhóm người, và cả hai bên đều “nín thinh không nói ra ý đồ của mình”. Khi nói “một tương tác lặp đi lặp lại”, ông nhằm nói đến một cái gì đó không chỉ có tính thói quen mà còn chán phè, ươn thối nữa, như một vòng bánh xe cứ quay hoài một cách đơn điệu và buồn tẻ. Khi nói “nín thinh không nói ra”, ông có ý chỉ một cái gì đó ngầm ẩn, ám tàng, thậm chí một cái gì đó rất lý thú của các trò chơi tâm lý.

Trò Phiền Trách cũng có thể được gọi là trò “Đấy Chỉ Bởi Vì Anh Ta …” Phần đông trong chúng ta đều chơi trò này. Và đây là dạng thông thường nhất của mọi trò chơi trong hôn nhân. Chẳng hạn, Mary nói: “À, tôi biết mình hay đay nghiến. Nhưng bởi vì John cứ lầm lì, nên tôi phải đay nghiến để hiểu được anh ấy. Nếu John không lầm lì thì tôi đâu có đay nghiến.” Còn John thì nói: “À, tôi biết mình lầm lì. Nhưng đấy chỉ bởi vì Mary hay đay nghiến. Tôi phải lầm lì để tự bảo vệ mình khỏi sự đay nghiến của Mary. Nếu Mary không đay nghiến thì tôi sẽ chẳng lầm lì.”

Thế là có một vòng rượt đuổi vòng vo khó mà chặn đứng lại. Và để giải thích bằng cách nào dừng một trò chơi tâm lý, Berne nhắc đến hai sự thật – đây cũng là hai sự thật duy nhất mà tôi thấy là không nghịch lý. Ông nói rằng “Cách duy nhất để ngừng một trò chơi là … ngừng nó lại.” Nghe thật đơn giản, nhưng thực tế thì cực kỳ khó khăn. Làm sao để ngừng được đây?

Nó cũng giống như bạn đang ngồi trên chiếu bạc, đánh sát phạt tay đôi với một con bạc khác. Bạn thầm nghĩ trong lòng: “Chà, đây là một trò điên khùng. Mình đã chơi suốt bốn tiếng đồng hồ rồi đấy. Lẽ ra mình đã có thể làm bao nhiêu chuyện cần làm khác.” Nghĩ thì nghĩ vậy, nhưng rồi bạn vẫn … đặt tiền ra và chia những lá bài!

Dù bạn áy náy bao nhiêu đi nữa, bao lâu bạn vẫn còn đặt tiền và chia bài, thì bấy lâu canh bạc vẫn tiếp tục. Canh bạc sẽ tiếp tục mãi mãi cho đến khi một trong hai người đứng dậy và nói: “Tôi không chơi nữa!”

Người kia có thể kèo nài: “Nhưng Joe, cậu vừa thắng mà. Chơi vài ván nữa đi!”

“Không. Tôi không chơi nữa.”

“Nhưng Joe, vài ván nữa thôi mà!”

“Ông không nghe tôi nói gì à? Tôi không chơi nữa.”

Cách duy nhất để ngừng một trò chơi là … ngừng chơi. Thế thôi.

Để ngừng trò phiền trách, chúng ta cần biết thứ tha. Ý nghĩa đích thực của thứ tha là như thế. Thứ tha là ngừng lại, là chấm dứt trò phiền trách.

Và dĩ nhiên, điều này không dễ dàng.

THỰC TẠI VỀ SỰ GIẬN DỮ

Ngày nay rất nhiều người cuốn vào trào lưu tôn giáo Thời Đại Mới (New Age). Và cách này hay cách khác, họ bị lôi cuốn vào niềm tin rằng tha thứ là điều rất dễ dàng. Sự tha thứ chỉ dễ dàng khi người ta xác tín rằng thực sự không có tồn tại cái gọi là sự giận dữ. Mà điều đó thì hoàn toàn sai lầm.

Xác tín sai lạc ấy có thể dẫn người ta tới một số cái bẫy. Một ví dụ của những cái bẫy này có thể được nhận ra trong quyển Yêu Là Xua Tan Nỗi Sợ (Love is Letting Go of Fear), một quyển sách rất nổi tiếng của phong trào Thời Đại Mới, do bác sĩ tâm thần Gerald Jampolsky viết. Quyển sách nói về sự tha thứ, một đề tài hết sức quan trọng; nhưng tôi có cảm tưởng rằng Jampolsky đã làm cho vấn đề trở thành đơn giản quá. Ông nói rằng thay vì xét đoán người khác, chúng ta nên tìm cách nhận ra điều tốt đẹp nơi họ, chúng ta nên tìm kiếm Thiên Chúa trong họ và chấp nhận họ.

Tôi luôn luôn nghi ngờ những kết luận quá dễ dãi kiểu đó, vì chúng có chiều hướng đơn giản hóa mọi sự và đưa người ta vào chỗ rắc rối. Tôi nhớ lại lời của một đạo sư Hồi giáo ngày xưa: “Khi tôi bảo anh khóc, tôi không có ý muốn anh ở đâu và lúc nào cũng khóc. Khi tôi bảo anh đừng khóc, tôi không có ý muốn anh trở thành một tên hề cười toe toét mãi.” Nhưng thật rất tiếc, nhiều người trong phong trào Thời Đại Mới dường như tin rằng “chấp nhận có nghĩa là luôn luôn chấp nhận”. Tôi đồng ý rằng trong 90% các trường hợp, thì chấp nhận người khác là điều đáng khuyến khích, nhưng trong 10% các trường hợp khác – khi bạn đứng trước một con người như Hitler – thì chấp nhận sẽ trở thành điều tệ hại nhất mà bạn có thể làm.

Đừng nhập nhằng lẫn lộn ở đây. Tha thứ và chấp nhận là hai điều hoàn toàn khác nhau. Chấp nhận chỉ là một cách để tránh nhìn vào sự giận dữ. Chẳng hạn, bạn nói: “À vâng, bố dượng tôi quấy nhiễu tình dục tôi khi tôi còn nhỏ, nhưng đó chỉ là khuyết điểm thường tình của con người, chỉ vì chính ông ta đã trải qua một tuổi thơ bị tổn thương.” Đàng khác, sự tha thứ đòi hỏi người ta nhìn thẳng vào sự giận dữ. Chẳng hạn, bạn nói với bố dượng: “Điều ông đã làm là không đúng, dù ông bào chữa bằng lý lẽ gì đi nữa. Ông đã xúc phạm đến tôi. Tôi biết rõ điều đó. Nhưng tôi vẫn tha thứ cho ông.”

Nói gì thì nói, đó là điều thật không dễ. Sự tha thứ đích thực là một tiến trình rất gay go, gai góc; nhưng đó là một tiến trình vô cùng cần thiết nếu bạn muốn bảo đảm sự lành mạnh tâm thần của mình.

THA THỨ KIỂU RẺ TIỀN

Nhiều người bị phiền toái bởi vấn đề mà tôi gọi là “sự tha thứ rẻ tiền”. Họ đến gặp nhà trị liệu buổi đầu tiên và nói: “À, tôi biết rằng tôi đã không có một thời thơ ấu tốt đẹp gì, nhưng cha mẹ tôi đã làm tất cả những gì tốt đẹp mà các ngài có thể làm cho tôi. Và tôi không phiền trách gì họ.” Tuy nhiên, khi nhà trị liệu nắm hiểu được thân chủ mình, ông ta nhận thấy rằng thân chủ chẳng tha thứ cho cha mẹ chút nào cả. Thân chủ chỉ lầm tưởng rằng mình đã tha thứ cho cha mẹ mà thôi.

Với những người như thế, bước đầu tiên của tiến trình trị liệu là khảo sát cha mẹ của thân chủ. Điều này bao hàm nhiều công việc. Nó đòi phải có những bản cáo trạng, những luận chứng bào chữa, những kháng cáo và những phản kháng cáo … cho đến khi có được một phán xét chung kết. Tiến trình ấy đòi phải làm việc nhiều, nên đa số người ta chọn sự tha thứ rẻ tiền. Nhưng, bao lâu chưa có một bản án – chẳng hạn: “Không, cha mẹ tôi đã không làm điều tốt nhất mà họ có thể làm cho tôi. Họ lẽ ra đã làm điều tốt hơn. Họ có lỗi với tôi” – thì bấy lâu vẫn chưa có sự tha thứ đích thực.

Bạn không thể tha thứ cho một người nào đó về một tội mà người ấy đã không phạm. Vậy, để có một sự tha thứ, cần phải có một bản cáo trạng trước đã.

SỰ PHIỀN TRÁCH VÀ CHỨNG KHOÁI KHỔ

Nhiều người đến với trị liệu tâm lý do mắc chứng khoái khổ (masochism). Nói “khoái khổ”, tôi không có ý nói rằng họ đạt được khoái lạc tình dục của họ qua sự đau đớn thể lý, nhưng tôi chỉ có ý nói rằng, bằng một cách kỳ dị, họ liên tục hủy hoại chính mình. Một ví dụ điển hình là câu chuyện một người đàn ông nọ rất thông minh và có nhiều tài năng, tiến thân nhanh chóng trong lãnh vực của mình, nhưng rồi ở tuổi hai mươi sáu, khi anh ta sắp sửa trở thành phó chủ tịch trẻ nhất của công ty, anh đã làm một chuyện gì đó hết sức điên khùng, và bị sa thải. Vì anh quá thông minh, ngay lập tức anh được một công ty khác tuyển dụng. Anh lại tiến lên nhanh, và rồi ở tuổi hai mươi tám, khi sắp sửa được thăng cấp, anh lại ‘quậy’, và bị đuổi. Sự việc tương tự lại diễn ra lần thứ ba, và anh bắt đầu nhận ra rằng mình đang theo một con đường tự hủy diệt mình, một con đường in đậm dấu vết của chứng khoái khổ.

Một ví dụ khác liên quan đến một phụ nữ xinh đẹp, thông minh, duyên dáng và có tài năng. Cô bắt bồ và hẹn hò với hết chàng này đến chàng khác, chẳng bền được với ai! Và sự việc cứ thế lặp đi lặp lại …

Những người liên tục bộc lộ tính cách tự hủy diệt như vậy thường cũng là nạn nhân của sự tha thứ rẻ tiền. Họ nói với bạn: “Ồ, tôi đã không có một thời thơ ấu tốt đẹp nhất đâu, nhưng cha mẹ tôi đã làm hết mọi điều tốt trong khả năng họ cho tôi.”

Để giải thích tại sao sự tha thứ rẻ tiền sẽ không đem lại kết quả gì hay ho, và tại sao cần phải tránh những cái bẫy tự hủy diệt như nói trên mới có được sự tha thứ đích thực, tôi xin đề cập một chút về cái nằm ẩn bên trong chứng khoái khổ này. Tôi cho rằng cách tốt nhất để giải thích là cứ xem xét các động lực tâm lý nơi trẻ em – vì những gì được xem là tâm bệnh, là suy nhược tâm thần nơi người lớn đều thường là chuyện rất bình thường nơi trẻ em. Hãy hình dung cậu bé Johnny đang lân la trong phòng khách, tay cầm viên phấn, chuẩn bị chơi trò viết nguệch ngoạc lên bàn ghế. Bà mẹ cậu bé la:

“Không được, Johnny! Con không được làm thế.”

Johnny phụng phịu: “Được mà, con viết được mà!”

Mẹ nó dứt khoát:

“Không. Con không được phép viết bậy lên bàn.”

Thế là Johnny giãy đành đạch, chạy lên cầu thang, vô phòng ngủ, đóng rầm cửa lại và bắt đầu khóc nức nở. Năm phút sau, cậu bé nín khóc, nhưng vẫn ở lì trong phòng. Rồi nửa giờ sau, mẹ nó nghĩ rằng mình nên làm một cái gì đó để dỗ thằng nhóc. Johnny khoái nhất món kem sô-cô-la; vì thế, bà làm một ly kem sô-cô-la, mang lên cầu thang. Bà nhìn thấy Johnny vẫn còn đang sụt sịt trong góc phòng.

“Này, Johnny. Mẹ làm kem sô-cô-la cho con đây.”

Bà đưa ly kem cho Johnny, nhưng nó lắc đầu, thét ré lên và hất đổ ly kem khỏi tay mẹ nó.

Đó là chứng khoái khổ. Johnny được cho cái mà nó yêu quí nhất, nhưng nó lại quăng phứt đi. Vì sao? Rõ ràng bởi vì vào thời điểm nhất định ấy, Johnny đang quá bận tâm đến việc oán ghét mẹ hơn là việc yêu thích món kem sô-cô-la. Khoái khổ là thế. Nó luôn luôn là chứng kích khổ (sadism) trá hình, lòng căm thù trá hình, cơn giận dữ trá hình.

Những người tự hủy diệt này là những người đang chơi Trò Phiền Trách. Trong vô thức, họ đang nói: “Hãy xem cha mẹ tôi xử tệ với tôi biết bao!” – (thực vậy, những đối tượng thường được nhắm tới nhất là các cha mẹ).

SỰ CẦN THIẾT PHẢI THA THỨ

Một bệnh nhân của tôi, bị cha mẹ “bỏ vào hỏa ngục” hồi còn bé và đang cố gắng vượt qua các hệ lụy của tuổi thơ tệ hại ấy, đã phân bua với tôi: “Bác sĩ biết đó, tôi sẽ tha thứ cho cha mẹ tôi nếu tôi có thể đến gặp họ, vạch cho họ thấy những thương tổn mà họ đã gây ra cho tôi – và họ sẽ xin lỗi tôi. Ngay cả dù cha mẹ tôi không lên tiếng xin lỗi đi nữa, chỉ cần họ lắng nghe tôi thôi, thì tôi cũng có thể mãn nguyện và tha thứ cho họ. Nhưng thưa bác sĩ, việc gặp và phân giải mọi sự với cha mẹ tôi thật khó vô cùng. Cha mẹ tôi sẽ phớt lơ, sẽ trách rằng tôi khơi lại chuyện cũ, sẽ từ chối cả việc nhớ lại những gì họ đã làm. Thế đó, tôi là người đã hứng chịu mọi nỗi đau. Họ đã gây mọi nỗi đau cho tôi. Họ không đau chút nào. Vậy mà tôi phải tha thứ cho họ sao?”

“Đúng vậy!” – Tôi trả lời thân chủ.

Bởi vì nếu không tha thứ thì không thể có được sự chữa lành. Phải tha thứ, dù gay go đến mấy đi nữa. Tôi phải giải thích cho những bệnh nhân như thế rằng họ sẽ vẫn còn nặng nề khúc mắc trong lòng cho đến khi họ tha thứ cho cha mẹ họ – dù cha mẹ họ có xin lỗi hay ngay cả có lắng nghe họ hay không.

Có một số trường hợp có tính đặc trưng mà tôi thường gặp thấy nơi các thân chủ của mình. Đây là những thân chủ đề kháng lại sự cần thiết của việc thứ tha đích thực. Một thân chủ hỏi tôi: “Tại sao chúng ta cứ phải nói chuyện về những điều tệ hại ấy, những điều xấu mà cha mẹ tôi đã làm. Tôi thấy như vậy thật không công bằng với cha mẹ tôi. Bác sĩ biết đó, cha mẹ tôi cũng đã làm biết bao điều tốt nữa chứ!”

Và tôi đáp: “Hẳn nhiên là ông bà thân sinh bạn đã làm một số điều tốt. Chẳng hạn, ngay trong sự kiện rằng bạn đang còn sống! Vì bạn không thể còn sống nếu như cha mẹ bạn đã không tốt một mức nào đó. Nhưng sở dĩ chúng ta phải tập chú đến những chuyện tệ hại là vì qui luật Sutton.”

Thân chủ nhìn tôi, ngạc nhiên: “Qui luật Sutton! Đó là gì nhỉ?”

Tôi trả lời: “Vâng, đó là một qui luật được gọi tên theo Willie Sutton, một tay cướp nhà băng nổi tiếng. Khi một phóng viên hỏi Sutton tại sao anh ta cướp nhà băng, anh ta trả lời rằng vì ở đó có tiền!”

Các bác sĩ tâm thần tập trung chú ý đến những chuyện tệ hại bởi vì chiếc chìa khóa khai thông nằm ở chỗ đó, bởi vì các vết thương và các vết thẹo nằm ở đó và bởi vì đó là vùng cần được chữa lành.

Có những bệnh nhân lần đầu tiên đến với tâm lý trị liệu còn “đơn sơ” hơn nữa khi hỏi: “Tại sao chúng ta phải lặn xuống quá khứ và vét lên tất cả những điều tệ hại đã bị chôn vùi ấy? Tại sao chúng ta không quên phứt nó đi cho rảnh?”

Đây là câu trả lời: Chúng ta không thể quên bất cứ gì. Chúng ta không thể thực sự quên. Chúng ta chỉ có thể tha thứ – cho dù để tránh công việc tha thứ quá gay go, chúng ta thường cố xua đuổi những tổn thương ra khỏi đầu óc mình.

Xuyên qua sự ức chế về mặt tâm lý, chúng ta có thể đẩy một ký ức (về điều gì đó đã xảy ra với mình) ra khỏi ý thức mình. Trong ý thức, chúng ta không nhớ nó, nhưng nó không hề biến mất. Thật vậy, nó trở thành một bóng ma luôn ám ảnh chúng ta và làm cho tình hình càng tệ hại hơn so với khi chúng ta nhớ nó.

Chẳng hạn, có những phụ nữ từng bị quấy rối tình dục thường xuyên hết tuần này đến tuần khác trong hai, ba năm ròng rã bởi cha ruột hay bố dượng mình, song trong thực tế các phụ nữ này vẫn có thể quên chuyện đó, thậm chí họ không nhớ rằng đã từng xảy ra chuyện đó – vì họ đã ức chế nó. Nhưng cuối cùng, những phụ nữ này phải nhận sự trị liệu tâm lý, thường bởi vì các mối quan hệ mà họ cố gắng xây dựng với những người đàn ông trong đời họ cứ đổ vỡ mãi. Thì ra, kinh nghiệm ban đầu ấy, mà họ không thể nhớ, vẫn tiếp tục ám ảnh họ.

Vì thế, tôi nói với các thân chủ tôi rằng chúng ta không thể quên bất cứ điều gì. Điều tốt nhất mà chúng ta có thể làm là đương đầu với vấn đề của mình, trong mức độ mà mình có thể nhớ về nó mà không đớn đau. Do đó, bước đầu tiên trong giao ước trị liệu là nhớ lại những vụ phạm tội mà mình là nạn nhân. Bước thứ hai là giận dữ. Sự giận dữ tất nhiên phải đến thôi, cũng như vụ án phải được xử và tội phạm phải được gọi đích danh. Nhưng điều này cũng phải có một hạn mức nào đó, vì bạn càng nằm lâu tại cơn giận này của mình thì bạn sẽ càng tiếp tục làm tổn thương chính mình mà thôi.

Có thể nói rằng tiến trình tha thứ là một tiến trình có tính vị kỷ. Thật vậy, chúng ta tha thứ cho người khác chủ yếu là vì mình chứ không phải chủ yếu là vì họ. Có thể họ không hề biết rằng họ cần được tha thứ. Có thể họ không nhớ gì về các điều tệ hại họ đã làm. Có thể họ nói tỉnh queo: “Ối dào! Bạn chỉ vẽ chuyện.” Và cũng rất có thể họ đã xuống mồ từ đời nào. Lý do để chúng ta tha thứ là vì chính chúng ta, vì sự lành mạnh của chúng ta. Bởi vì, nếu chúng ta không tha thứ, nghĩa là cố chấp và khư khư níu bám lấy sự giận dữ, thì chúng ta sẽ ngừng lớn lên và tâm hồn chúng ta sẽ bắt đầu héo rũ.