Chúng ta bắt đầu với thực hành thiền chỉ, và khi thời thiền tiếp tục, chúng ta tìm kiếm tâm khi trong thiền chỉ. Chúng ta nhìn ra ngoài để tìm tâm, hay nhìn vào trong để tìm tâm. Bản văn trả lời khi nói rằng chúng ta nhìn bất cứ chỗ nào cảm thấy thoải mái. Chúng ta có thể cảm thấy rằng chúng ta đang ở đây và tâm chúng ta ở nơi nào kia, thế nên giống như chúng ta đang tìm tâm chúng ta ở đâu đó. Hay chúng ta có thể cảm thấy rằng chúng ta ở ngoài và tâm chúng ta ở trong, thế nên chúng ta cảm thấy mình đang nhìn vào tâm. Cách nào cũng tốt. Nhưng khi nhìn, chúng ta nhìn một cách trần trụi. “Trần trụi” nghĩa là chúng ta không nhìn theo cách nghiên tầm lý luận, mà nhìn trực tiếp.

Nếu tâm hiện hữu, chúng ta phải có thể tìm thấy nó và nói, “Nó là cái này”. Thế thì chúng ta bắt đầu tìm kiếm nó. Một trong những cách tìm kiếm tâm là cố gắng phân biệt hình dạng của nó. Nó tròn? Nó vuông? Nó có hình trái núi? Nó có hình con người? Nếu cuối cùng chúng ta không thể tìm ra hình dạng nó nhưng vẫn cảm thấy tâm ta là cái gì đó, thì chúng ta tìm màu sắc của nó. Những sự vật bên ngoài có màu sắc và hình dạng, nhưng tâm ta có một màu sắc hình dạng không?

Nếu tâm hiện hữu, nó phải ở đâu đó. Chúng ta có thể nghĩ tâm ta ở trong thân, thế thì chúng ta nhìn bắt đầu từ đỉnh đầu cho đến gót chân. Nó ở trong đầu, trong cánh tay, trong trái tim? Chúng ta nhìn khắp những phần thân thể nhưng không tìm thấy tâm ở trong phần nào cả. Bấy giờ chúng ta có thể nghĩ nó ở khắp toàn thân, và thế là chúng ta nhìn toàn bộ thân.

Khi nói về tâm, chính xác cái gì là tâm? Tâm là cái ta suy nghĩ chăng? Tâm thấy, nghe, biết và nhớ. Sau khi tìm kiếm chúng ta hỏi, “Chúng ta không nghĩ và nhớ những sự vật sao?” Dĩ nhiên là có. Câu hỏi là: Tâm nghĩ nhớ những sự vật ấy ở đâu? Tâm không thấy màu sắc và hình dạng sao? Dĩ nhiên là có, nhưng cái tâm thấy màu sắc và hình dạng ấy ở đâu? Chúng ta có nghe âm thanh, nhưng cái tâm nghe âm thanh ấy ở đâu? Chúng ta tìm kiếm cái tâm thấy, nghe, biết, nhớ, nhưng chúng ta không tìm thấy nó. Sự không tìm thấy tâm này gọi là tánh Không. Sự không tìm thấy tâm là sự không có hiện hữu cố định, sự không có bất kỳ bản tánh nào về phần nó, sự vô tự tánh của tâm.

Chúng ta nghĩ rằng tâm hiện hữu nhưng không thể tìm thấy nó. Đó là tại sao, trong Tâm Kinh, Đức Phật nói, “Sắc tức là Không, Không tức là sắc; sắc chẳng khác Không, Không chẳng khác sắc.” Chúng ta đi qua năm uẩn trong đó nhóm họp mọi yếu tố khác nhau của thân và tâm, và chúng ta không thể tìm thấy tâm của ta. Trong Tâm Kinh, Đức Phật nói, “Sắc không hiện hữu, thọ không hiện hữu, tưởng không hiện hữu, hành không hiện hữu, và thức không hiện hữu.” Qua phân tích chúng ta khám phá ra rằng, như Đức Phật nói, thân và tâm không thật sự hiện hữu. Chúng ta không tìm thấy tâm ở đâu cả. Lý do chúng ta không tìm thấy tâm ta bởi vì nó trống không.

Cái gì là bản tánh của sự trống không của tâm chúng ta? Có phải sự trống không này là không có gì như không gian? Không phải. Chúng ta nhớ và biết sự vật, nhưng chúng ta không thể tìm thấy cái tâm biết, thấy và nhớ. Tâm biết, nhưng người biết không thể tìm thấy. “Sắc là Không, Không là sắc.” Cũng thế, mỗi cái của năm uẩn tạo nên một con người thì trống không, và trống không là mỗi cái của năm uẩn. Thế nên chúng ta có thể nói, “Thức là Không, Không là thức.” Sắc và không xảy ra đồng thời. Chúng ta nói đến sự thống nhất của sắc tướng và tánh Không đối với những hình tướng thấy được và sự thống nhất của quang minh và tánh Không đối với thức hay tâm. Sự bất khả phân của sắc tướng và tánh Không nghĩa là những sắc xuất hiện là trống không; nhưng trong khi trống không, chúng xuất hiện. Tương tự, thức là trống không, và đồng thời, nó là quang minh. Sự thống nhất của quang minh và tánh Không là điều chúng ta khám phá khi chúng ta tìm kiếm tâm.

Sau khi nói, “Sắc là Không, Không là sắc”, Tâm Kinh tiếp tục, “Không không khác sắc, sắc không khác Không.” Cũng thế, tâm là Không, Không là tâm; Không không khác tâm, tâm không khác Không. “Không khác” có nghĩa là chúng ta không tìm thấy chúng ở chỗ nào tách biệt. Không thể đặt sắc ở đây và tánh Không của nó ở nơi khác. Tánh Không của tâm và bản thân tâm là một. Không có cái tâm không là tánh Không và có riêng thể tánh của nó.

Hơn là chỉ hiểu điều này một cách tri thức, chúng ta phải thực sự kinh nghiệm nó. Không đủ tốt khi nói, “Tốt, tôi nghĩ nó giống như vậy”. Chúng ta phải chắc chắn. Bản văn nói tâm phân tích chính nó theo cách “đá gặp xương”. Khi chúng ta nhìn tâm với sự trực tiếp và mãnh liệt này, chúng ta tìm thấy bản tánh trống không quang minh của tâm, sự không tìm thấy tâm ở trong tỉnh giác, và chúng ta an định ở trong đó. Ở điểm này chúng ta biết tâm là trống không. Nó không còn chỉ là một lý thuyết nữa. Chúng ta an trụ cân bằng và bằng phẳng (TT. Chammeba) trong quang minh và tánh Không ấy. Chúng ta không xao động mà an định trọn vẹn, vững chắc, bằng phẳng, và thoải mái trong quang minh và tánh Không ấy.

Bản tánh của tâm

Khi chúng ta tìm kiếm bản tánh của tâm, sự phân biệt giữa đối tượng được nhìn và cái đang nhìn là một phân biệt giả tạo. Tuy nhiên khi ngồi thiền, có vẻ có cái gì được nhìn và cái gì đang nhìn. Bởi vì chúng ta đang làm việc với kinh nghiệm của mình, chúng ta nghiên tầm cách mà những cái này có vẻ như vậy. Chúng ta an trụ trong thiền chỉ và nhìn. Ai, hay cái gì, đang nhìn? Ai là cái không tìm thấy cái gì cả và biết rằng không tìm thấy là bản tánh của tâm? Người nhìn là Trí huệ của tỉnh giác phân biệt. Chính trí huệ của tỉnh giác phân biệt tìm kiếm bản tánh của tâm. Tuy nhiên chúng ta không thể dừng lại ở đây. Chúng ta phải tìm kiếm người nhìn, người tìm kiếm bằng cách hỏi: Nó ở đâu? Nó là cái gì? Và vân vân. Khi chúng ta đã tìm thấy rằng người nhìn không hiện hữu như hình dạng hay bản chất này kia, chúng ta đã đến cái gọi là trí huệ hoàn toàn không ý niệm. Ở điểm này, chúng ta tìm thấy tâm giống như hư không.

Khi chúng ta nói rằng tâm giống như hư không, điều đó không có nghĩa rằng nó đồng nhất với hư không. Hư không thì không có cái biết. Sự trống không của hư không là một trống không không sống, một xác chết, không có quang minh. Sự trống không của tâm không phải như vậy. Tâm thì trống không nhưng cái trống không ấy biết. Tâm không hiện hữu; tuy nhiên nó thấy, nó biết, nó hiểu. Đặc biệt nó biết, nó hiểu, và tự chiếu sáng. Do đó, nó được gọi là “trí huệ tỉnh giác về chính nó”. Nó không hiện hữu, nhưng nó biết và hiểu sự không hiện hữu ấy.

Đại thành tựu giả Tilopa giải thích điều này trong một đoạn được Tashi Namgyal trích. “Kye ho!” Tilopa thốt lên, biểu lộ thích thú vì bản tánh của tâm là quang minh thoát khỏi mọi khổ đau. “Cái này là trí huệ tỉnh giác về chính nó. Nó vượt khỏi ngôn từ. Nó không được tìm thấy trong cõi giới của tâm.” “Vượt khỏi ngôn từ” có nghĩa chúng ta không thể nói rằng tâm hiện hữu và không thể nói rằng tâm không hiện hữu. Nó vượt khỏi những con đường trên ấy ngôn từ du hành. Điều này vang vọng một đoạn nổi tiếng ca ngợi bát nhã ba la mật, nói rằng bản tánh của tâm là masamjöme, nghĩa là nó không thể được diễn tả bằng lời nói hay tư tưởng. Bản tánh của tâm không phải là một đối tượng lọt vào cõi giới của trí năng bình thường. Thế nên, Tilopa nói, “ Tôi không có bất cứ điều gì để dạy,” nghĩa là bởi vì không thể nói tâm là hiện hữu hay không hiện hữu, ngài không thể nói rằng nó là cái này hay cái kia. Thế thì chúng ta có thể làm gì nếu chúng ta không thể nói gì về nó? Tilopa giải thích, “Tâm ở bên cạnh. Nó ở trong bạn. Bạn có thể tự mình nhìn thấy. Bạn có thể tự mình khám phá, tự mình nhận biết nó, tự mình chỉ ra nó, và hiểu biết nó. Và đó là điều bạn làm.”

 

Tags: Đại Ấn, Phật giáo Tây Tạng, Thiền định